(Δείτε το κατάστιχο εδώ)

Δημήτρης Δημητρόπουλος

Φορολογικό κατάστιχο, τέλη 17ου – αρχές 18ου αι.

ΓΑΚ, Αρχειακή Συλλογή Μυκόνου, Κ60, χφ. 132

Το κατάστιχο επιγράφεται “Βιβλίον στίμας” και συντάκτης του είναι ο καντζηλιέρης Μυκόνου Γιαννάκης Χαδεμένος. Το έτος σύνταξης αναγραφόταν στο πρώτο φύλλο, δυστυχώς όμως η φθορά του χαρτιού στο σημείο αυτό, δεν επιτρέπει την ανάγνωση της χρονολογίας. Είναι εφικτό πάντως με βεβαιότητα να χρονολογηθεί στα τέλη του 17ου με αρχές του 18ου αιώνα, καθώς ο Γιαννάκης Χαδεμένος είναι ανάμεσα στα πρόσωπα, που στις 16 Οκτωβρίου 1696 εκλέχθηκαν για να «ξανανοίξουν τα κατάστιχα». Ο ίδιος σε άλλο τεκμήριο του Αυγούστου 1700 αναφέρεται ως ένας από τους «λογαριαστάδες» της κοινότητας (για τη χρονολόγηση του καταστίχου, βλ. Δ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος τον 17^ο αιώνα. Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, Αθήνα 1997, σ. 45).

Στο κατάστιχο περιλαμβάνονται 635 φορολογικές μερίδες, στο όνομα των αρχηγών των νοικοκυριών, αλφαβητικά με βάση το βαπτιστικό τους όνομα. Σε 46 από τις φορολογικές μερίδες επικεφαλής είναι γυναίκα, ενώ 3 ανήκουν σε μονές του νησιού (Παναγία Τουρλιανή, Άγιος Παντελεήμων, Παναγία του Ροζαρίου). Η φορολογική μερίδα περιλαμβάνει το συνολικό φόρο που υποχρεούται κάθε ένας να καταβάλει και αναλυτικά τα ακίνητα που έχει στην κατοχή του, με βάση ένα χαρακτηρισμό για τον τύπο του ακινήτου και μία μονολεκτική μνεία της τοποθεσίας, όπου αυτό βρίσκεται. Δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για το μέγεθος, την έκταση ή την κατάσταση των ακινήτων. Δίνεται επίσης ο συνολικός φόρος που πρέπει να καταβάλει κάθε υπόχρεος για την ακίνητη περιουσία του, εκφρασμένος σε «άσπρα» (λογιστικό νόμισμα, εν χρήσει τότε από την κοινότητα Μυκόνου).

Στην βάση δεδομένων που έχει προκύψει από τη μεταγραφή και την επεξεργασία του καταστίχου αποδελτιώνονται τα ακόλουθα στοιχεία:

Όνομα: Το βαπτιστικό, το οικογενειακό όνομα και συχνά το πατρώνυμο του επικεφαλής της οικογενειακής μερίδας. Σε λίγες περιπτώσεις δηλώνεται το όνομα της μητέρας ή του πεθερού του εγγεγραμμένου. Ο τρόπος ονοματικού προσδιορισμού δεν είναι ενιαίος καθώς ακόμη δεν έχουν διαμορφωθεί και σταθεροποιηθεί πλήρως τα επώνυμα.

• Έχει γίνει αναστροφή του βαπτιστικού και οικογενειακού ονόματος για να διευκολυνθεί η σημερινή αναζήτηση πχ. «Μωραΐτης Νικολός» και όχι «Νικολός Μωραΐτης», όπως ήταν στο χειρόγραφο.
• Στις περιπτώσεις που ο ονομαστικός προσδιορισμός γίνεται με αναφορά σε κάποιο πρόσωπο (συνήθως τον πατέρα) σε γενική πτώση, έχει διατηρηθεί η γενική με παράλληλη αναγραφή του άρθρου εντός παρενθέσεως στο τέλος. Για παράδειγμα η εγγραφή του χειρόγραφου «Λάζαρος του Μυλωνά» εμφανίζεται στη βάση δεδομένων «Μυλωνά Λάζαρος (του)», ή η εγγραφή του χειρόγραφου «Γεώργης του Ζαννή του Αλέξη» εμφανίζεται στη βάση δεδομένων «Αλέξη Γεώργης του Ζαννή (του)».

Συχνά υπάρχει ανάμειξη ονομαστικών προσδιορισμών, που απέκτησαν χρήση επωνύμου, με παρωνύμια ή άλλους τρόπους ταύτισης των προσώπων. Έγινε μία προσπάθεια ενοποίησης διαφορετικών εκφορών των ονομάτων, ώστε να διευκολυνθεί ο χρήστης στην αναζήτηση εντός του καταστίχου και παράλληλα να υπάρχει η ευχερέστερη δυνατότητα ενιαίας αναζήτησης και στις άλλες βάσεις δεδομένων της Μυκόνου. Οι διαφορετικές εκφορές των βαπτιστικών και οικογενειακών ονομάτων των κατοίκων της Μυκόνου, όπως απαντούν σε φορολογικά κατάστιχα και δικαιοπρακτικά έγγραφα, έχουν ενσωματωθεί σε ενιαίο κατάλογο.

Στη βάση δεδομένων εκτός από τον ονομαστικό προσδιορισμό του φορολογούμενου περιλαμβάνονται ακόμη τα πεδία:

Σούμα: το σύνολο της φορολογικής υποχρέωσης της φορολογικής μερίδας εκφρασμένο σε άσπρα.

Σύνολο ακινήτων: ο συνολικός αριθμός ακινήτων που ανήκουν σε κάποιον

Επιμέρους κατηγορίες ακινήτων με βάση την ορολογία του συντάκτη του καταστίχου. Ο αριθμός δηλώνει την ποσότητα ακινήτων της κατηγορίας αυτής που ανήκει Χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθοι όροι (αναλυτικότερα για την ερμηνεία τους, βλ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος, σ. 134-144, 151-155):

 

Κλείσμα (περιφραγμένος με ξερολιθιές αγρός)

Αμπέλι (αμπελόφυτη αγροτική έκταση)

Φυτεία (πρόσφατα φυτεμένο αμπέλι)

Παραγγεριά (έκταση γης που δεν σπέρνονταν)

Χωράφι (έκταση γης χαμηλής αξίας)

Κατοικιά (αγροικία για χρήση θερινής κυρίως διαμονής)

Λειβάδι (έκταση γης κατάλληλη για βοσκή ζώων)

Φαράτζα (βοσκότοπος)

Κήπος (έκταση κατάλληλη για κηπευτικά)

Συκιές (εδώ έκταση φυτεμένη με συκιές)

Βοκολιός (κτίσμα κατάλληλο για σταβλισμό αροτριώντων ζώων)

Μάντρα (χώρος περιφραγμένος με πέτρες για τη συγκέντρωση των αιγοπροβάτων)

Σκάλα (λωρίδα χωραφιού που υποβαστάζεται από τοιχία)

Τόπος (έκταση γης πιθανόν ακαλλιέργητη)

Ταρἀτζα (κατάλληλη για οικοδόμηση στέγη ή επίπεδη διαμορφωμένη επιφάνεια)

Αλώνι (αλώνι, πιθανόν εντός αγροτικής έκτασης)

Κέλα (στάβλος ζώων)

Σπίτι (οικία στη Χώρα)

Ανώγι (ο επάνω όροφος οικίας στη Χώρα)

Κατώγι (ο κάτω όροφος οικίας στη Χώρα)

Αργαστήρι (κατάστημα πώλησης και κατεργασίας αγαθών)

Μαγαζί (αποθήκη εμπορευμάτων)

Φούρνος (κτίσμα, συχνά πρόκειται για μερίδια που ονομάζονται πυρές)

Μύλος (ανεμόμυλος, συχνά πρόκειται για μερίδια που ονομάζονται αντένες)

Επίσης υπάρχουν τα πεδία:

Διάφορα (ποικίλες ονομασίες ακινήτων που χρησιμοποιούντα ελάχιστα, ορισμένες αναφέρονται σε παρένθεση)

Ιδιότητα: έχει τεθεί η ένδειξη Θ στις γυναίκες του καταστίχου και Ε στα εκκλησιαστικά ιδρύματα, προκειμένου να διευκολυνθεί ο χρήστης στην περίπτωση που θέλει να μελετήσει μόνο τις συγκεκριμένες κατηγορίες φορολογούμενων.

αφ: Ο αριθμός φύλλου του κατάστιχου όπου βρίσκεται η συγκεκριμένη εγγραφή. Αν η εγγραφή βρίσκεται στο verso του φύλλου, την αρίθμηση ακολουθεί η ένδειξη v.

Στην Αρχειοθήκη Κυκλάδων έχουν αναρτηθεί τέσσερα φορολογικά κατάστιχα της κοινότητας Μυκόνου που διαδέχονται χρονολογικά το ένα το άλλο. Αυτό επιτρέπει τον εντοπισμό των οικογενειών του νησιού, την παρακολούθηση των μεταβολών των αδιαμόρφωτων ακόμη σε ένα βαθμό οικογενειακών ονομάτων και της αξίας της ακίνητης περιουσίας κάθε οικογένειας. οικογενειών του νησιού,  με τον ακόλουθο τρόπο. Η χρονολογική διαδοχή είναι η ακόλουθη:

χφ. 134            πριν το 1684

χφ. 94              1684-1687

χφ. 131            1687 – τέλη 17^ου αιώνα

χφ. 132            τέλη 17^ου – αρχές 18^ου αι.

Επεξεργασμένο υλικό, ποσοτικά δεδομένα και άλλες πληροφορίες από το κατάστιχο περιλαμβάνονται στις μελέτες:

Δ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος τον 17^ο αιώνα. Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών – ΕΙΕ, Αθήνα 1997.

—, «Οικογένεια και φορολογικές καταστιχώσεις στα νησιά του Αιγαίου κατά την οθωμανική περίοδο», π. Τα Ιστορικά 27 (1997), σ. 335-352

—, «Family and tax registers in the Aegean Islands during the Ottoman period», π. The History of the Family 9 (2004), σ. 275-286

—, «Μύκονος 17^ος-18^ος αιώνας: Συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων μιας νησιωτικής κοινωνίας» στον τόμο Πρακτικά Διημερίδας: Μελέτες και έρευνες για τη Μύκονο στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, Πολιτιστικός Λαογραφικός Σύλλογος Γυναικών Μυκόνου – Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων, Μύκονος 2009, σ. 15-27

—, «Οι χήρες στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας», Πρακτικά Συμποσίου: Μνήμη Εύης Ολυμπίτου. Τοπικές κοινωνίες στο θαλάσσιο και ορεινό χώρο στα νότια Βαλκάνια, 18ος-19ος αι., Κέρκυρα 24-26 Μαΐου 2012, Κέρκυρα, έκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Ιστορίας, 2014, σ. 113-124.

—, «Living conditions in the houses of the islands of the Cyclades during the seventeenth and eighteenth centuries», στον συλλογικό τόμο: Wealth and Poverty in European Rural Societies from the Sixteenth to Nineteenth century, επιμέλεια John Broad και Anton Schuurman, Turnhout, εκδ. Brepols, [2014], σ. 61-80.