(δείτε το Δημοτολόγιο εδώ)
Συντάκτες: Άννα Αθανασούλη, Βαγγέλης Σαράφης
Δημοτολόγιον Δήμου Άνδρου, 1852 (υπόμνημα)
Το τεκμήριο
Το τεκμήριο, που έχει υποστεί επεξεργασία και παρουσιάζεται εδώ, είναι ένα δημοτολόγιο του δήμου Άνδρου, το οποίο απόκειται στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη στο νησί της Άνδρου. Το δημοτολόγιο έχει συμπληρωθεί χειρόγραφα, με πρώτο έτος καταγραφής το 1852 (ώς την εγγρ. α/α 8742), ενώ στη συνέχεια προστέθηκαν οι κατ’ έτος γεννηθέντες και αποβιώσαντες ώς το έτος 1860, καθώς και τα ζεύγη των νεονύμφων.
Στο τεκμήριο για κάθε εγγεγραμμένο περιλαμβάνονται οι εξής κατηγορίες πληροφοριών: αύξων αριθμός, όνομα και επώνυμο, ηλικία, επάγγελμα, παρατηρήσεις. Οι δημότες απογράφονται ανά παρεδρία[1]∙ πιο συγκεκριμένα αναφέρονται οι παρεδρίες (διοικητικές υποδιαιρέσεις των δήμων την εποχή εκείνη) Μεσαρίας, Λαμύρων, Στενιών, Αποικίων, Πιτροφού, Περαχωρίων, Συνετίου και Λιβαδίων.[2]
Παρατηρήσεις
Σε πρώτη φάση πραγματοποιήθηκε επεξεργασία όλων των εγγεγραμμένων δημοτών, κατοίκων της Χώρας Άνδρου και των υπόλοιπων παρεδριών του δήμου Άνδρου, για το έτος 1852. Κατά την επεξεργασία των τεκμηρίων αποδελτιώθηκαν οι κατωτέρω πληροφορίες, που απέδωσαν τα αντίστοιχα πεδία της βάσης δεδομένων: αύξων αριθμός, όνομα, επώνυμο, πατρώνυμο, ηλικία, επάγγελμα, οικογενειακή σχέση, παρεδρία, παρατηρήσεις. Προστέθηκε, επίσης, το πεδίο του φύλου, προκειμένου να διευκολυνθεί η συνδυαστική αναζήτηση και εξαγωγή ποσοτικών στοιχείων. Η βάση δεδομένων θα εμπλουτιστεί σταδιακά, με την προσθήκη των γεννηθέντων, αποβιωσάντων και νεονύμφων των ετών 1853-1860.
Σε δεύτερη φάση έγινε περαιτέρω επεξεργασία των ανωτέρω πληροφοριών, κατά την οποία επιχειρήθηκε η κατανομή του εγγεγραμμένου πληθυσμού σε οικογενειακές μερίδες με έτος αναφοράς το 1852, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα εργαλείο για τη μελέτη της ανδριώτικης οικογένειας. Κατά την επεξεργασία ελήφθησαν υπόψιν οι περιορισμοί του τεκμηρίου. Συγκεκριμένα, στο δημοτολόγιο απογράφονται οι επικεφαλής κάθε οικογένειας και στη συνέχεια καταγράφονται τα βαπτιστικά ονόματα των υπόλοιπων μελών της, οι ηλικίες τους και η συγγενική τους σχέση με τον επικεφαλής, ενώ δεν απαριθμούνται τα νοικοκυριά/μονάδες κατοικίας. Κατά συνέπεια, η καταγραφή ή μη των συγγενικών σχέσεων από τον συντάκτη του δημοτολογίου αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για την οριοθέτηση του μεγέθους κάθε οικογενειακής μερίδας. Ωστόσο, οι προαναφερθέντες περιορισμοί δυσχεραίνουν τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για το μέγεθος και τη σύνθεση των νοικοκυριών στην Άνδρο, καθώς δεν επιτρέπουν τη διερεύνηση της ύπαρξης διευρυμένων, πολυπυρηνικών ή σύνθετων νοικοκυριών. Το αποτέλεσμα της επεξεργασίας των παραπάνω στοιχείων αποτυπώνεται στο πεδίο «αρχική οικογενειακή μερίδα» με τη μορφή ενός κωδικού αποτελούμενου από τρία μέρη, τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους με το σύμβολο ( _ ): α) τον αύξοντα αριθμό οικογενειακής μερίδας, β) τη χρονολογία κατά την οποία η οικογενειακή μερίδα απαντά με τη συγκεκριμένη μορφή, και γ) τον αριθμό μέλους της οικογένειας.
Ενδεικτικό παράδειγμα:
| α/α | Όνομα | Επώνυμο | Πατρώνυμο | Φύλο | Οικογ. σχέση | Αρχική Οικογ. Μερίδα |
| 6 | Δημήτριος | Δαπόντης | Α. | Α | 2_1852_1 | |
| 7 | Ανέζα | Δαπόντη | Θ | σύζυγος | 2_1852_2 | |
| 8 | Ασημίνα | Δαπόντη | Δημήτριος | Θ | τέκνο | 2_1852_3 |
| 9 | Μαρία | Δαπόντη | Δημήτριος | Θ | τέκνο | 2_1852_4 |
| 10 | Μοσχού | Δαπόντη | Δημήτριος | Θ | τέκνο | 2_1852_5 |
| 11 | Αντώνιος | Δαπόντης | Δημήτριος | Α | τέκνο | 2_1852_6 |
| 12 | Νικόλαος | Δαπόντης | Δημήτριος | Α | τέκνο | 2_1852_7 |
Ο κωδικός της οικογενειακής μερίδας θα διευκολύνει την ενσωμάτωση στη βάση δεδομένων μεταγενέστερων μεταβολών στη σύνθεση των οικογενειών, επιτρέποντας την ένταξη στην αρχική οικογενειακή μερίδα, μελών γεννηθέντων κατά το διάστημα 1853-1860. Ειδικότερα, κατά την εγγραφή μέλους σε μία οικογενειακή μερίδα μετά το 1852, ο αύξων αριθμός αρχικής οικογενειακής μερίδας θα παραμένει ίδιος, ενώ στο δεύτερο σκέλος του κωδικού θα καταγράφεται η χρονολογία ένταξης του νέου εγγεγραμμένου.
Όταν τα πεδία εμφανίζονται κενά, δεν διατίθενται οι σχετικές πληροφορίες. Στα σημεία εκείνα που η φθορά του χαρτιού (από υγρασία ή άλλον παράγοντα) είναι σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην επιτρέπει την ανάγνωση, έχει χρησιμοποιηθεί το σύμβολο […]. Ενώ σε σημεία, όπου η ανάγνωση είναι δύσκολη, αλλά όχι από λόγους φθοράς, έχει σημειωθεί η λέξη «δυσανάγνωστο». Επιπλέον, από τη βάση δεδομένων απουσιάζουν πλήρως οι εγγραφές με α/α 34-38, 72-77, 262, 334-336, 375-378, 416, 566, 606, 949-952, 8334 καθώς η φθορά του τεκμηρίου σε αυτά τα σημεία είναι τόσο προχωρημένη, ώστε δεν διασώζεται καμία πληροφορία γι’ αυτές. Για τις εγγραφές με α/α 39-45, 48, 52, 54, 56, 69-71, 489, 8030-8037 διασώζεται μόνον η ηλικία, το επάγγελμα και η ημερομηνία θανάτου, ενώ για τις εγγραφές 46-47 διασώζεται η ηλικία και το βαπτιστικό όνομα. Επιπλέον, ένα τεχνικό πρόβλημα δεν επέτρεψε, προσωρινά, να συμπεριληφθούν οι εγγραφές με α/α 801-875.
Τέλος, από το χειρόγραφο απουσιάζουν οι σελίδες 97-135 στις οποίες περιλαμβάνονται οι εγγραφές με α/α 3789-5382. Οι εγγραφές αυτές συμπληρώθηκαν από το δημοτολόγιο του 1853, το οποίο φυλάσσεται στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη. Από την αντιπαραβολή των δύο τεκμηρίων προκύπτει ότι το δημοτολόγιο του 1853 αποτελεί αντίγραφο του δημοτολογίου του 1852, με βασική διαφορά ότι δεν καταγράφονται τα επαγγέλματα των εγγεγραμμένων ανδρών.
Οι πληροφορίες έτυχαν ανάλογης επεξεργασίας, προκειμένου να είναι ευχερέστερη η αναζήτησή τους. Έτσι εφαρμόστηκαν κάποιοι γενικοί κανόνες με στόχο αφ’ ενός την ομοιομορφία και αφ’ ετέρου την αποφυγή της αλλοίωσης των σχετικών πληροφοριών. Σε γενικές γραμμές οι επιλογές αυτής της μεταγραφής ακολουθούν τις αντίστοιχες επιλογές των εκλογικών καταλόγων από το νησί της Άνδρου (1844, 1877 και 1890).
Πιο συγκεκριμένα:
Ι. Μεταγραφή κύριων ονομάτων
α) Διορθώνεται η ορθογραφία των βαπτιστικών ονομάτων, π.χ.
Ασιμίνα: Ασημίνα
Γιανούλης: Γιαννούλης
Ιωάνης: Ιωάννης
Κασάδρα: Κασσάνδρα
Νηφοδώρα: Νυμφοδώρα
Τόμνα: Δόμνα
β) Μεταξύ διαφορετικών ορθογραφικών εκδοχών ενός βαπτιστικού ονόματος, επιλέγεται, χάριν ομοιομορφίας, είτε αυτή που απαντά συχνότερα στις καταχωρίσεις του τεκμηρίου, είτε αυτή που είναι σωστότερη ορθογραφικά, π.χ.:
Αθανάσιος/Αθανάσης: Αθανάσιος
Αναστάσης/Αναστάσιος: Αναστάσιος
Βαλαντίνος/Βαλανδίνος/Βαλεντίνος: Βαλεντίνος
γ) Σε ορισμένες περιπτώσεις, ένα βαπτιστικό όνομα διατηρεί κατά τη μεταγραφή την ιδιαίτερη εκφορά του, π.χ.:
Ανδρίκος
Γιακουμής/Γιάκουμος
Διασέτα
Λασκαρού/Λασκαρούδη
δ) Σημειώνεται ολογράφως το κύριο όνομα στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται συντομογραφίες και θεωρείται ευνόητο, π.χ.
Νικ./Νικολ.: Νικόλαος
Δημ.: Δημήτριος
Ιω.: Ιωάννης
ΙΙ. Μεταγραφή επωνύμων ονομάτων
α) Διορθώνεται η ορθογραφία, όπου έχουν γραφεί καταφανώς εσφαλμένα ή όπου σήμερα έχει επικρατήσει μία ορθογραφία, π.χ.:
Ευρυπιότης: Ευρυπιώτης
Θερμιότης: Θερμιώτης
Κριτικός: Κρητικός
Δελαρόκας: Δελλαρόκας
Μπιρίκος: Εμπειρίκος
Το επώνυμο Εμπειρίκος απαντά στο δημοτολόγιο του 1852 και στον εκλογικό κατάλογο του 1844 ως Μπιρίκος. Ο παλαιότερος αυτός τύπος μετεξελίσσεται σταδιακά και φαίνεται να επικρατεί με τη σημερινή ορθογραφία μετά το 1860. Στον εκλογικό κατάλογο του 1877 απαντά ως Εμπιρίκος/Εμπειρίκος. Η επιλογή της γραφής Εμπειρίκος εδώ έγινε για τη διευκόλυνση της κοινής αναζήτησης.
β) Οι γυναίκες καταγράφονται στο τεκμήριο μόνο με το βαπτιστικό τους όνομα• στο πλαίσιο της παρούσας επεξεργασίας, αποδίδεται σε αυτές το πατρικό ή το συζυγικό επώνυμο, ανάλογα με την οικογενειακή τους κατάσταση. Ειδικότερα, για τον σχηματισμό των θηλυκών επωνύμων από τα αντίστοιχα αρσενικά με κατάληξη -άδης, -ίδης, -ίτης, -άτης, -έτης, -ώτης, επιλέγεται η κατάληξη στην καθαρεύουσα, με εξαίρεση τις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες ο συντάκτης χρησιμοποιεί συστηματικά την κατάληξη σε -η, π.χ.:
Φιλιππίδης: Φιλιππίδου
Αμωράτης: Αμωράτου
Αξιώτης: Αξιώτου
III. Μεταγραφή επαγγελμάτων
α) Τα επαγγέλματα μεταγράφονται κατά κανόνα στη δημοτική, π.χ.:
βαφεύς: βαφέας
χαλκεύς: χαλκουργός
β) Επιλέγεται μία εκδοχή για τα επαγγέλματα που αναγράφονται στο τεκμήριο με συνώνυμες λέξεις, ενώ είναι καταφανώς τα ίδια, καθώς και για εκείνα που απαντούν σε διαφορετικές ορθογραφικές εκδοχές, π.χ.:
κουντουράς/παπουτσής: παπουτσής
τουλτζέρης/τολτζέρης/τουλκέρης/μαραγκός: μαραγκός
γ) Διατηρούνται οι διαφορετικές εκδοχές ενός επαγγέλματος, όταν υποσημαίνουν ουσιαστικές διαφορές, π.χ.:
ναύτης/ναυτικός
Κατωτέρω επισυνάπτεται κατάλογος των βαπτιστικών ονομάτων και επωνύμων που έχουν υποστεί διορθώσεις κατά τη μεταγραφή, καθώς και εκείνων που διατηρούν την ιδιαίτερη εκφορά τους. Επιπλέον, ακολουθεί πλήρης κατάλογος των επαγγελμάτων που απαντούν στο τεκμήριο:
Α. ΒΑΠΤΙΣΤΙΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ
Αγγέλικα: μένει ως έχει
Αγγελικώ: μένει ως έχει
Αθανάσης: Αθανάσιος
Αικατερίνη/Αικατερίνα: μένουν ως έχουν
Αλεξανδρής: μένει ως έχει
Αλέξης: μένει ως έχει
Αρμισούδα: Αμερσούδα
Αναστάσης/Αναστάσιος: Αναστάσιος,
Ανδρίκος/Αντρίκος: Ανδρίκος
Αντώνιος/Αντώνης: Αντώνιος
Αυγουστής: μένει ως έχει
Αχιλλεύς: μένει ως έχει
Βαλαντίνος/Βαλανδίνος/Βαλεντίνος: Βαλεντίνος,
Γεωργάκης/Γεώργιος: Γεώργιος
Γιακουμής: μένει ως έχει
Γιάκουμος: μένει ως έχει
Γιαννάκος: μενει ως έχει
Γιαννούλης: μένει ως έχει
Γρηγορης: Γρηγόριος
Δεσποινούλα: μένει ως έχει
Διασέτα: μένει ως έχει
Θεοδωρής/ Θεόδωρος: Θεόδωρος
Ελευθέριος/Λευθέρης: Ελευθέριος
Ελενίτσα: μένει ως έχει
Ευαγγελίτσα/Ευαγγελία: μένουν ως έχουν
Ευστράτιος/Στρατής: μένουν ως έχουν
Ευφροσύνη/Φροσύνη: Ευφροσύνη
Ζάννες/Τζάνες: Ζάννες
Ζάννης: μένει ως έχει
Ιωάννης/Γιάννης:Ιωάννης
Κασσάνδρια/Κασσάντρια/Κασσάνδρα : Κασσάνδρα
Κατερίνα: μένει ως έχει
Κατίνικο: Κατίγκω
Κωνσταντής: μένει ως έχει
Κωνσταντίνος: μένει ως έχει
Κωστής: μένει ως έχει
Μαργαριταρώ: μένει ως έχει
Μιχαήλ/Μιχάλης: Μιχαήλ
Μιχελέτος: μένει ως έχει
Μιχέλης: μένει ως έχει
Μοσκού/Μοσχού: Μοσχού
Νικολής/Νικόλαος/Νικολός: Νικόλαος
Σοφούλα: μένει ως έχει
Σταύρος/Σταυρής: Σταύρος
Σταμάτης/Σταμάτιος: Σταμάτιος
Στεφανής: Στέφανος
Σωτήρος: Σωτήριος
Ταρώ: μένει ως έχει
Τζόρτζης : Τζώρτζης
Τόμνα: Δόμνα
Λεωνίδης/Λεωνίδας: Λεωνίδας
Λορέντζος/Λουρέντζος/Λουρένζος/Λουρέζος: Λορέντζος
Φιλιππής/Φίλιππος: Φίλιππος
Φλορέζα: Φλωρέζα
Φραέσκα/Φραντζέσκα/Φραζέσκα: Φραντζέσκα
Φραέσκος/Φραζέσκος/Φραντζέσκος: Φραντζέσκος
Πετρινούλα/Πετρινώλα: Πετρινόλα
Χρίστος/Χρήστος: Χρήστος
Χρουσή: μένει ως έχει
Χρουσίνα: μένει ως έχει
Χρουσινιώ: μένει ως έχει
Χρυσάφα: μένει ως έχει
Χρυσούλα: μένει ως έχει
Χρυσοφούλα: μένει ως έχει
Β. ΕΠΩΝΥΜΑ
Αλαμάνου/Αλαμάνος: Αλαμάνος
Αμοράτης/ Αμωράτης: Αμωράτης
Ασιλάνογλους: Ασλάνογλους
Ασιμάκος: Ασημάκος
Βούργαρης/ Βούλγαρης: Βούλγαρης
Γαρύφαλος: Γαρύφαλλος
Γονεύς: Γονέος
Δαπόντες/Ταπούντες: Δαπόντες
Δελαρόκας: Δελλαρόκας
Ζέης/Ζές: Ζέης
Καλυβρούσης: Καλλιβρούσης
Κατζότης: Κατζώτης
Κέσσαρης: Καίσαρης
Κιρτάτας: Κυρτάτας
Κορκόδιλας/Κορκόδειλας/Κροκόδειλας: Κορκόδειλας
Κουτζούκος: Κουτσούκος
Λουκίσας: Λουκίσσας
Μανδαράκας/Μαδαράκας: Μανδαράκας
Μασόλας: Μανσόλας
Μασόλης/Μανσόλης: Μανσόλης
Μηνδρυνός: Μηνδρινός
Μιλιώτης/ Μηλιότης: Μηλιώτης
Μπιρίκος: Εμπειρίκος
Μπληζιώτης/Πλησγιότης/Μπλιζιότης: Μπληζιώτης
Μύλας/Μήλας: Μήλας
Νηφοδώρα: Νυμφοδώρα
Παγόνης: Παγώνης
Πάλκας: Μπάλκας
Πατζαρός: Παντζαρός
Περλουρέντζος: Πρελορέντζος
Πιτζιλός: Πιτσιλός
Πρασάνος/Μπρασάνος: Μπρασάνος
Πρύταζης: Πρίντεζης
Στελιανός: μένει ως έχει
Στηλιανός:Στυλιανός
Σίμπουρας/Σύμπουρας: Σύμπουρας
Σίρμας: Σύρμας
Τανιόλος/Δανιόλος/Ντανιόλος: Δανιόλος
Φραγγέτης: Φραγκέτης
Χίος/Χίου: Χίος
Ψαρός/Ψαρρός: Ψαρός
Ψίλης: Ψίλλης
Γ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ
αλιεύς: ψαράς
αρτοποιός
βαστάζος
βαφεύς: βαφέας
βουτσάς (=βαρελοποιός)
βυρσοδέψης
γεωργός
διδάσκαλος
έμπορος
εργάτης
εφημέριος
ιατρός: γιατρός
ιερέας
καλαφάτης
καφεπώλης
καφετζής
κηπουρός
κλητήρας
κουρέας
κρεοπώλης
κτηματίας
κτίστης/τέκτων: χτίστης
κυβερνήτης
λαγουτάρης: λαουτάρης
μάγειρος
μαθητής
μαραγκός
μεταξουργός
μεταπράτης
μουσικός
μυλωνάς
ναυπηγός
ναύτης
ναυτικός
ξυλουργός
παπλωματάς
παπουτσής
πλοίαρχος
πριονιστής
ρακοπώλης
ράπτης
σανδαλοποιός
σκυτοτόμος
συμβολαιογράφος
τουλκέρης/τουλτζέρης/τολτζέρης: μαραγκός
τσαγκάρης
υπηρέτης
φούρναρης
φύλακας
χαλβατζής
χαλκεύς: χαλκουργός
χτίστης
[1] Οι «εκ παραδρομής παραλειφθέντες» δημότες για το έτος 1852 απογράφονται ανά οικισμό (α/α 8705-8742).
[2]Κατά τη μεταγραφή των ονομάτων των παρεδριών διατηρήθηκε η ορθογραφία του τεκμηρίου. Για την οργάνωση των δήμων, την εκλογή και τον ρόλο των παρέδρων με βάση το Β.Δ. 27-12 (8-1-1834)-1833 «Περί της συστάσεως των δήμων» βλ. Θ. Δηλιγιάννης / Γ. Ζηνόπουλος, Ελληνική νομοθεσία από του 1833 μέχρι του 1875, Αθήναι 1860, τόμος Β΄, σελ. 279. Για το σύνολο των οικισμών του δήμου Άνδρου με βάση το Νόμο ΚΕ΄ (1845) βλ. στο: Μιχαήλ. Γ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική και Διοικητική Διαίρεσις της Ελλάδος, 1821-1871, Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1973, σ. 150.