(δείτε το κατάστιχο εδώ)

Δημήτρης Δημητρόπουλος

 Φορολογικό κατάστιχο, πριν το 1684

ΓΑΚ, Αρχειακή Συλλογή Μυκόνου, Κ60, χφ. 134

Πρόκειται για κοινοτικό φορολογικό κατάστιχο καταγραφής της ακίνητης περιουσίας των κατοίκων της Μυκόνου, την εποχή που καντζηλιέρης ήταν ο παπά Μάρκος Κορίνθιος. Το κατάστιχο περιέχεται σε κώδικα που επιγράφεται «Βιβλίο πράξεων του παπά Μάρκου Κορίνθιου» και εκτός από τον φορολογικό κατάλογο περιλαμβάνει και νοταριακές πράξεις των ετών 1684-1686. Τα δεδομένα του καταστίχου αφορούν την περίοδο αυτή -πιθανόν λίγο προγενέστερα- όπως αποδεικνύεται από τη σύγκριση της ακίνητης περιουσίας των καταγεγραμμένων προσώπων με άλλα ιστορικά τεκμήρια, κυρίως δικαιοπρακτικά έγγραφα. Το κατάστιχο ήταν εν χρήσει από αυτόν που κρατούσε τους λογαριασμούς της κοινότητας και συνεπώς μέχρι την απόσυρσή του και αντικατάστασή του από το επόμενο υπόκειτο σε αλλαγές και προσθήκες. Για τη χρονολόγηση του καταστίχου, βλ. Δ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος τον 17^ο αιώνα. Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, Αθήνα 1997, σ. 44-45.

Στο κατάστιχο περιλαμβάνονται 537 φορολογικές μερίδες, στο όνομα των αρχηγών των νοικοκυριών, αλφαβητικά με βάση το βαπτιστικό τους όνομα. Σε 41 από τις φορολογικές μερίδες επικεφαλής είναι γυναίκα, ενώ 3 ανήκουν σε μονές του νησιού (Παναγία Τουρλιανή, Αγία Παρασκευή, Παναγία του Παλαιοκάστρου). Η φορολογική μερίδα περιλαμβάνει τον συνολικό φόρο που υποχρεούται κάθε ένας να καταβάλει, αναλυτικά τα ακίνητα που έχει στην κατοχή του και το φόρο που τα βαρύνει. Ο προσδιορισμός τους γίνεται με ένα χαρακτηρισμό που αφορά τον τύπο του ακινήτου και μία μονολεκτική μνεία της τοποθεσίας, όπου αυτό βρίσκεται. Σε αρκετά αγροτικά ακίνητα δεν υπάρχει κάποιος ειδικότερος προσδιορισμός για το είδος της γης αλλά ο συντάκτης αρκείται να δηλώσει το μικροτοπωνύμιο ή το τοπωνύμιο που βρίσκονται. Δεν αναγράφονται άλλα στοιχεία για το μέγεθος, την έκταση ή την κατάσταση των ακινήτων. Σημειώνεται επίσης ο φόρος που βαρύνει τον κάτοχο για την κατοχή ζώων, επίσης εκφρασμένος σε δουκάτα.

Δίνεται επίσης ο συνολικός φόρος που πρέπει να καταβάλει κάθε υπόχρεος για την ακίνητη περιουσία του, εκφρασμένος σε «δουκάτα» (λογιστικό νόμισμα που χρησιμοποιούσε η κοινότητα της Μυκόνου). Στο τέλος κάθε εγγραφής υπάρχει η αντιστοίχιση των δουκάτων σε άσπρα, με αναλογία 1 δουκάτο ίσο με 2 άσπρα.

Οι τότε διαχειριστές του καταστίχου σημείωναν επίσης αν τυχόν κάποιο ακίνητο πουλήθηκε και το όνομα του νέου ιδιοκτήτη.

Με βάση τα παραπάνω στην βάση δεδομένων που έχει προκύψει από τη μεταγραφή και την επεξεργασία του καταστίχου αποδελτιώνονται τα ακόλουθα στοιχεία:

Όνομα: Το οικογενειακό, το βαπτιστικό όνομα και συχνά το πατρώνυμο του επικεφαλής της οικογενειακής μερίδας. Σε λίγες περιπτώσεις δηλώνεται το όνομα της μητέρας ή του πεθερού του εγγεγραμμένου. Ο τρόπος ονοματικού προσδιορισμού δεν είναι ενιαίος καθώς ακόμη δεν έχουν διαμορφωθεί και σταθεροποιηθεί πλήρως τα επώνυμα.

• Έχει γίνει αναστροφή του βαπτιστικού και οικογενειακού ονόματος για να διευκολυνθεί η σημερινή αναζήτηση πχ. Νάζος Μαθιός και όχι Μαθιός Νάζος όπως ήταν στο χειρόγραφο.
• Στις περιπτώσεις που ο ονομαστικός προσδιορισμός γίνεται με αναφορά σε κάποιο πρόσωπο (συνήθως τον πατέρα) σε γενική πτώση, έχει διατηρηθεί η γενική με παράλληλη αναγραφή του άρθρου εντός παρενθέσεως στο τέλος. Για παράδειγμα η εγγραφή του χειρόγραφου «Πατέστος του Ρουσουνέλου» εμφανίζεται στη βάση δεδομένων Ρουσουνέλου Πατέστος (του), ή η εγγραφή του χειρόγραφου «Αλέξης του Πέρου» εμφανίζεται στη βάση δεδομένων Πέρου Αλέξης (του)

Συχνά υπάρχει ανάμειξη ονομαστικών προσδιορισμών, που απέκτησαν χρήση επωνύμου, με παρωνύμια ή άλλους τρόπους ταύτισης των προσώπων. Έγινε μία προσπάθεια ενοποίησης διαφορετικών εκφορών των ονομάτων, ώστε να διευκολυνθεί ο χρήστης στην αναζήτηση εντός του καταστίχου και παράλληλα να υπάρχει η ευχερέστερη δυνατότητα ενιαίας αναζήτησης και στις άλλες βάσεις δεδομένων της Μυκόνου. Οι διαφορετικές εκφορές των βαπτιστικών και οικογενειακών ονομάτων των κατοίκων της Μυκόνου, όπως απαντούν σε φορολογικά κατάστιχα και δικαιοπρακτικά έγγραφα, έχουν ενσωματωθεί σε ενιαίο κατάλογο.

Στη βάση δεδομένων εκτός από τον ονομαστικό προσδιορισμό του φορολογούμενου περιλαμβάνονται ακόμη τα πεδία:

Σούμα: το σύνολο της φορολογικής υποχρέωσης της φορολογικής μερίδας εκφρασμένο σε άσπρα.

Ακίνητα (σύνολο): ο συνολικός αριθμός ακινήτων που ανήκουν σε κάποιον

Επιμέρους κατηγορίες ακινήτων με βάση την ορολογία του συντάκτη του καταστίχου. Ο αριθμός δηλώνει την ποσότητα ακινήτων της κατηγορίας αυτής που ανήκει Χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθοι όροι (αναλυτικότερα για την ερμηνεία τους, βλ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος, σ. 134-144, 151-155):

Κτήματα: αναγράφεται ο αριθμός των αγροτικών ακινήτων που δεν δηλώνεται το είδος τους αλλά μόνο το τοπωνύμιο που βρίσκονται

Κλείσμα (περιφραγμένος με ξερολιθιές αγρός)

Αμπέλι (αμπελόφυτη αγροτική έκταση)

Φυτεία (πρόσφατα φυτεμένο αμπέλι)

Παραγγεριά (έκταση γης που δεν σπέρνονταν)

Χωράφι (έκταση γης χαμηλής αξίας)

Φαράτζα (βοσκότοπος)

Κήπος (έκταση κατάλληλη για κηπευτικά)

Συκιές (εδώ έκταση φυτεμένη με συκιές)

Λειβάδι (έκταση γης κατάλληλη για βοσκή ζώων)

Σκάλα (λωρίδα χωραφιού που υποβαστάζεται από τοιχία)

Λούρος (στενόμακρος αγρός)

Κατοικιά (αγροικία για χρήση θερινής κυρίως διαμονής)

Μάντρα (χώρος περιφραγμένος με πέτρες για τη συγκέντρωση των αιγοπροβάτων)

Βοκολιός (κτίσμα κατάλληλο για σταβλισμό αροτριώντων ζώων)

Κέλα (στάβλος ζώων)

Χωριό (αγροικία, πιθανόν με τα χωράφια που την περιβάλουν)

Αλώνι (αλώνι, πιθανόν εντός αγροτικής έκτασης)

Ταρἀτζα (κατάλληλη για οικοδόμηση στέγη ή επίπεδη διαμορφωμένη επιφάνεια)

Σπίτια (δηλώνεται ο συνολικός αριθμός των σπιτιών που εγγράφονται στη μερίδα περιλαμβανομένων και των κατωγίων)

Κατώγι (δηλώνεται ο αριθμός των κατωγίων. Ο αριθμός είναι υποδιαίρεση του προηγούμενου πεδίου «σπίτια». Ο συντάκτης του καταστίχου αυτού, εν αντιθέσει με την πρακτική που ακολουθούσαν άλλοι γραφείς, δηλώνει μόνο τα «κατώγια» και τις υπόλοιπες κατηγορίες οικιών ορίζει απλώς ως σπίτια.

Αργαστήρι (κατάστημα πώλησης και κατεργασίας αγαθών)

Μαγαζί (αποθήκη εμπορευμάτων)

Φούρνος (κτίσμα συχνά σε μερίδια που χαρακτηρίζονται πυρές)

Μύλος (ανεμόμυλος συχνά σε μερίδια που χαρακτηρίζονται αντένες)

Επίσης υπάρχουν τα πεδία:

Διάφορα: περιλαμβάνονται ποικίλοι χαρακτηρισμοί ακινήτων που χρησιμοποιούντα ελάχιστα από τον συντάκτη (κατά κανόνα σημειώνονται εντός παρενθέσεως)

Σημείωση: έχει τεθεί η ένδειξη Θ στις γυναίκες του κατάστιχου, Ε στα εκκλησιαστικά ιδρύματα και Π σε όσα πρόσωπα δηλώνονται ως ιερείς, προκειμένου να διευκολυνθεί ο χρήστης στην περίπτωση που θέλει να μελετήσει μόνο τις συγκεκριμένες κατηγορίες φορολογούμενων.

Ζωντανά: ο αριθμός δηλώνει το φόρο που υποχρεούται να καταβάλει ο φορολογούμενος για τα ζώα που κατέχει (εκφρασμένος σε δουκάτα)

Πωλήσεις: δηλώνεται ο αριθμός των ακινήτων για τα οποία υπάρχει σημείωση από τον συντάκτη του καταστίχου ότι πωλήθηκαν.

αφ: Ο αριθμός φύλλου του καταστίχου όπου βρίσκεται η συγκεκριμένη εγγραφή. Αν η εγγραφή βρίσκεται στο verso του φύλλου, την αρίθμηση ακολουθεί η ένδειξη v.

Στην Αρχειοθήκη Κυκλάδων έχουν αναρτηθεί τέσσερα φορολογικά κατάστιχα της κοινότητας Μυκόνου που διαδέχονται χρονολογικά το ένα το άλλο. Αυτό επιτρέπει τον εντοπισμό των οικογενειών του νησιού, την παρακολούθηση των μεταβολών των αδιαμόρφωτων ακόμη σε ένα βαθμό οικογενειακών ονομάτων και της αξίας της ακίνητης περιουσίας κάθε οικογένειας. οικογενειών του νησιού,  με τον ακόλουθο τρόπο. Η χρονολογική διαδοχή είναι η ακόλουθη:

χφ. 134            πριν το 1684

χφ. 94              1684-1687

χφ. 131            1687 – τέλη 17^ου αιώνα

χφ. 132            τέλη 17^ου – αρχές 18^ου αι.

Επεξεργασμένο υλικό, ποσοτικά δεδομένα και άλλες πληροφορίες από το κατάστιχο περιλαμβάνονται στις μελέτες:

Δ. Δημητρόπουλος, Η Μύκονος τον 17^ο αιώνα. Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών – ΕΙΕ, Αθήνα 1997.

—, «Οικογένεια και φορολογικές καταστιχώσεις στα νησιά του Αιγαίου κατά την οθωμανική περίοδο», π. Τα Ιστορικά 27 (1997), σ. 335-352

—, «Family and tax registers in the Aegean Islands during the Ottoman period», π. The History of the Family 9 (2004), σ. 275-286

—, «Μύκονος 17^ος-18^ος αιώνας: Συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων μιας νησιωτικής κοινωνίας» στον τόμο Πρακτικά Διημερίδας: Μελέτες και έρευνες για τη Μύκονο στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, Πολιτιστικός Λαογραφικός Σύλλογος Γυναικών Μυκόνου – Επιστημονικό και Μορφωτικό Ίδρυμα Κυκλάδων, Μύκονος 2009, σ. 15-27

—, «Οι χήρες στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας», Πρακτικά Συμποσίου: Μνήμη Εύης Ολυμπίτου. Τοπικές κοινωνίες στο θαλάσσιο και ορεινό χώρο στα νότια Βαλκάνια, 18ος-19ος αι., Κέρκυρα 24-26 Μαΐου 2012, Κέρκυρα, έκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Ιστορίας, 2014, σ. 113-124.

—, «Living conditions in the houses of the islands of the Cyclades during the seventeenth and eighteenth centuries», στον συλλογικό τόμο: Wealth and Poverty in European Rural Societies from the Sixteenth to Nineteenth century, επιμέλεια John Broad και Anton Schuurman, Turnhout, εκδ. Brepols, [2014], σ. 61-80.